ÖZ ELEŞTİRİ NEFSİ MUHASEBE ETMEK

İslami düşünce kültürü nefs-i emmare ile mücadelede nefs-i levvâmeye bir nevi otokontrol görevi yüklemektedir. Otokontrol, insanın duygularına, düşüncelerine ve davranışlarına hakim olmasıdır. Duygu, düşünce ve davranışlarını kontrol altında tutan ve onları aşırıya kaçmalarına müsaade etmeyen kişi, kendisini gerçekleştirmiş, kişiliğini geliştirmiş ve ahlaki olgunluğa ulaşmış demektir. Bu bakımdan duyguların temiz olması çok önemlidir. Nitekim Hz. Peygamber “ameller niyetlere göredir, her kes için niyetinin karşılığı vardır…”610 demek suretiyle bu gerçeğe dikkatleri çekmektedir. Çünkü bir düşünce olan niyet duygulardan etkilendiği gibi, davranışlar da düşüncelerden etkilenmektedir.

                     Özeleştiri, düşünsel bir arınmadır. Büyük mutasavvıf Muhasibi’ye göre hayır diye nitelendirilebilecek şey her ne olursa olsun, niyet temeli üzerine yükselmedikçe hayır olmaz. Bu niyetin de temiz ve ihlaslı olması gerekir.611 Amellerin ona göre temiz ve ihlaslı olmasının anlamı da Allah’ın rızasını elde etmenin dışında bir amaç ile yapılmaması demektir. Şâyet başka bir amaç varsa bu amel kirlenir. Bundan dolayı niyetin temizlenmesini ve bu uğurda sürekli bir mücahede içinde olunmasını ısrarla tavsiye eder. Yine ona göre kalp temizliğine, güzel ve iyi niyete de ancak nasuh, yani samimi bir tövbeden sonra tüm günahlardan ve nefsani arzulardan kaçınmakla ulaşılabilir.612 Niyet ve diğer psikolojik süreçlerin bilinmesi şahsiyet tahlillerini gerektirir. Bu hususta derin anlayış ve işlevsel akıl olmadan davranışların iyi ve kötü, doğru ve yanlış olarak tespit edilmesi mümkün görülmemektedir.[1]